Prostori selektovanih memorija: Staro sajmište u Beogradu i sećanje na Drugi svetski rat

Abstract

Memories of the WWII are crucial to process of forging Serbian national identity. Respectable parts of this process are places of commemoration of the WWII. These are essential not only for constructing and transforming advisable forms of memorialization, but also for constructing value systems, which govern Serbian society. Belgrade topography is distinguished by several important interconnected places that stand as War memorials. Their interconnected relations reflect complex and symptomatic attitudes toward victims of the War, at the same time being witness of eligible system of national, social and moral standards. Case study of the Staro sajmište (the Old Fairground) in Belgrade is rather illustrative, for social semiotics of the place ― which used to be a Jewish concentration camp ― was generally based on certain, but profoundly tendentious system of both remembrance and oblivion, and of substitution of memory. Seen in comparative perspective with central commemorative places ― and that is, surely, the Memorial of Jajinci ― the places that memorialize Jewish victims of WWII (the Old Fairground, Sephardic Synagogue in Dorćol, Memorials in the Jewish Cemetery and in Topovske Šupe) testify to rigidity of consciously exclusive and totalitarian concept of collective identity. More to the point, recent psychical interventions that took place on these diverse places of memory, different layouts that have predetermined courses of events and functions of these memorials, along with constantly changing interpretation of the meaning of these memorials have one thing in common. These reveal a fact that changeable spatialization of memory of WWII is fundamental not only to unstable and shifting relationships toward recent past, but also to process of creating and stabilizing the borders of collective identities in Serbia.

Sećanje na Drugi svetski rat predstavlja jednu od najvažnijih instanci u procesu generisanja sadržaja srpskog nacionalnog identiteta. Važan deo toga procesa jesu prostori komemoracije žrtava Drugog svetskog rata, mesta putem kojih su konstruisani i transformisani ne samo poželjni oblici sećanja, već i izgrđivani dominantni sistemi vrednosti unutar srpskog društva. U topografiji Beograda posebno se izdvaja nekoliko ključnih mesta sećanja na Drugi svetski rat koje je važno dovesti u međusobnu vezu. Njihove relacije dobro odslikavaju složenu i simptomatičnu prirodu odnosa prema problemu žrtava rata, ali i prema prihvatljivom sistemu nacionalnih, društvenih i moralnih standarda. Primer Starog sajmišta u Beogradu veoma je ilustrativan, budući da je značenje toga mesta ― nekadašnjeg koncentracionog logora za Jevreje ― u javnom prostoru mahom bilo zasnovano na kompleksnom sistemu sećanja, zaboravljanja i supstituisanja memorije. Staro sajmište, kao i drugi prostori sećanja na Drugi svetski rat koji se dovode u vezu sa jevrejskim žrtvama (Sefardska sinagoga na Dorćolu, Spomenik jevrejskim žrtvama fašizma na Jevrejskom groblju i Memorijal Topovske šupe), posmatrani u perspektivi odnosa prema drugim, centralnim mestima sećanja na rat (pre svega Spomen-parkom Jajinci), svedoče o rigidnom, tendenciozno isključivom i totalizujućem konceptu društvenog identiteta. Štaviše, savremene intervencije u fizičkoj strukturi i funkciji ovih memorijala, različiti planovi koji su odredili njihovu dalju sudbinu, kao i promena interpretacije njihove sadržine jasan su pokazatelj da je transformacija uprostoravanja sećanja na Drugi svetski rat temeljno značajan aspekt ne samo promenljivog i nestabilnog odnosa prema recentnoj prošlosti, već i procesa opcrtavanja granica kolektivnih identiteta u Srbiji.