Rezilijentnost i(li) održivost? Klimatska neizvesnost kao faktor u planiranju gradova

Abstract

Klimatske promene su postale jedan od najvećih izazova za održivi razvoj gradova, uzrokujući nepredvidiva klimatska dešavanja u vidu ekstremnih poplava, suša i toplotnih udara. Stoga planiranje i upravljanje gradovima sve više uključuje razmatranje brojnih faktora neizvesnosti koji doprinose povećanom stepenu rizika i ranjivosti gradova. Rezilijentnost gradova, kao njihova sposobnost da se odupru i prilagode na prisutne i nailazeće posledice klimatskih promena, postaje jedna od njihovih najbitnijih karakteristika. Istovremeno, rastuća globalna nesigurnost i neizvesnost pokreće niz strahova koji postepeno (u)vode urbano društvo u stanje tzv. kapsularizacije, kojom dominiraju demografski i ekonomski strah, dromofobija, ksenofobija, agorafobija i strah od terorizma (DeCauter, 2005). U ovom radu ćemo se baviti strategijama za unapređenje rezilijentnosti gradova i njihovim odnosom sa opštim i još i sada neprikosnovenim principima održivog razvoja – ekonomskom produktivnosću, društvenom inkluzijom i ekološkom ravnotežom. Elementi kapsularnog društva, kao i rastući intenzitet strahova, biće posmatrani kao okvir u kojem se rezilijentnost i održivost formiraju, manifestuju i modifikuju, u zavisnosti od (ne)predvidljive dinamike urbanog sistema. Analizirajući primere gradova koji su najdalje otišli u primeni principa rezilijentnosti u svojim planerskim i upravljačkim strategijama, rad će razmatrati i niz pitanja – kako rezilijentnost menja način na koji se planiraju današnji gradovi? Da li rezilijentnost postaje aktuelna paradigma u planiranju? Na koji način se ostvaruje interakcija sa konceptom održivosti? Nova saznanja o kompleksnim i rezilijentnim sistemima menjaju shvatanje održivosti nekog sistema, od statičnog i predvidivog ravnotežnog stanja koje je potrebno dostići, do stanja izloženosti nepredvidljivim unutrašnjim i spoljašnjim poremećajima kojima se treba prilagoditi. Voker i Salt tvrde da je rezilijentnost ključ za održivost u socio-ekološkim sistemima (Walker and Salt, 2006). Folke sa saradnicima je definiše kao „kapacitet sistema da apsorbuje uznemiravanje i reorganizuje se dok traje promena na taj način da i dalje zadrži suštinski istu funkciju, strukturu i povratne sprege, stoga i identitet, tj. kapacitet da se promeni kako bi zadržao isti identitet“ (Folke et al., 2010: str. 20). Iz perspektive rezilijentnosti, održivost nije održavanje sistema u stanju ekvilibrijuma putem redukovanja varijabilnosti u dinamici sistema, niti optimizacija performansi sistema, već ona treba da se fokusira na kapacitet sistema da kreira i testira mogućnosti za održavanje adaptivnih sposobnosti (Holling, 2001). Ova promena perspektive – od stabilnosti, optimalnosti i predvidivosti, ka neizvesnosti i nepredvidivosti – ide u korist pristupu održivosti koji je pre svega „upravljanje rizikom“ sa ciljem izbegavanja potencijalno katastrofične promene režima sistema. Stoga možemo tvrditi da svi održivi sistemi moraju biti i rezilijentni, ali ne uvek neophodno i stabilni. U susret društvenim i environmentalnim poremećajima – od promene klimatskih uslova do geopolitičkih kriza, destruktivnih uragana do oružanih sukoba – sposobnost da se samoorganizuje i sačuva integritet i identitet sistema presudna je za realizaciju dugoročnog održivog razvoja. Ipak, rezilijentnost nije samo svojstvo robustnosti i otpornosti na poremećaje. Ona je takođe vezana za mogućnosti koje ti poremećaji otvaraju u pogledu rekombinacije evoluiranih struktura i procesa, obnove sistema i pojavljivanja novih razvojnih trajektorija (Folke, 2006). Pojedini autori (Folke et al., 2010; Holling, 2001) ističu da su krizne situacije ujedno i prilika da se akcije društva usmere ne samo na zaštitu trenutnog stanja ili adaptaciju na nove (pogoršane) uslove, već i kao prilika za unapređenje opšteg stanja socio-ekoloških sistema (skraćeno u daljem tekstu: SES) nakon krize. Situacije u realnosti ipak navode da će akteri u upravi ili planiranju sistema pokušati da izbegnu prelazak kritične tačke kad god je to moguće; potrebno je da pokušaju da održe sistem u okviru poznatih opsega varijabilnosti ali da budu spremni za drastično prilagođavanje ako prekomerna eksploatacija resursâ od strane ljudi pomeri sistem preko praga, ili ga prirodni ciklusi sami tamo odvedu. Iz ove perspektive, održivost implicira izbegavanje kritičnih granica i održavanje kombinovanog SES-a u okviru svog istorijski mogućeg domena stabilnosti, tj. polje delovanja sa razumnim ljudskim zahtevima. U naučnim krugovima se u poslednje vreme vode debate da li je rezilijentnost nova održivost, odnosno da li je koncept održivosti zastareo ili ne. Rezilijentnost se tokom godina „prikrala“ i istisnula održivost u naslovima već postojećih agendi, bez prethodnog razmišljanja o stvarnom značenju i razlikama imeđu ova dva pojma. Postoje mišljenja (videti npr. Wilkinson, 2012) da je rezilijentnost već zamenila održivost kao glavni koncept u urbanom diskursu. Nakon velikog broja prirodnih nepogoda sa katastrofalnim posledicama koje su zadesile naselja i gradove širom sveta, rezilijentnost se javila kao spasonosni termin kojim je munjevito zamenjen termin održivost, koja kao da je primila veliki deo krivice za nedovoljnu spremnost da se odupre katastrofi. Ona je postala prioritet gradskih uprava, nevladinih organizacija, planera, menadžera, arhitekata, dizajnera, sociologa, ekologa i inženjera, koji se sada zalažu za agendu rezilijentnosti. Ciljevi održivosti i rezilijentnosti mogu biti u ozbiljnom konfliktu ukoliko se prethodno ne usklade pažljivo. Neophodnost da se usaglase ciljevi održivosti i rezilijentnosti može se jasno uočiti na pitanju gustine izgrađenosti gradova. U diskursu održivosti gusto izgrađeni urbani centri predstavljaju ključ za održivu budućnost, dok, s druge strane, što su naselja gušće izgrađena, to su socijalno i ekonomski ranjivija na poremećaje. Stoga se pitanje gustine izgrađenosti mora pažljivo razmotriti, i to u odnosu na svaki pojedinačni slučaj. Urbano planiranje i upravljanje za oba cilja, i rezilijentnost i održivu budućnost, obezbeđuju da ciljevi rezilijentnosti preklope i ojačaju ciljeve održivosti. Rezilijentnost je, dakle, potrebno iskoristiti u svrhu jačanja održivog razvoja, i saglédati je kao dopunu održivosti, a ne kao njenu zamenu.

Climate change has become one of the crucial challenges for the sustainable development of cities, causing unpredictable events – extreme floods, droughts and heat waves. Therefore, the planning and management of cities have to include an increasing number of factors targeting the uncertainty of climate change, higher level of risk and vulnerability of cities. The resilience of cities, as their ability to resist and adapt to the present and future climate challenges, becomes one of their most important characteristics. At the same time, the rising global insecurity and unpredictability triggers a series of fears gradually introducing the capsulated state of urban society, dominated by demographic and economic fear, dromophobia, xenophobia, agoraphobia and the fear of terrorism (De Cauter, 2005). In this paper we deal with the strategies focused on improving the resilience of cities and their relationship with general and still undisputed principles of sustainable development – economic productivity, social inclusion and environmental balance. The capsular elements of society, as well as the increasing intensity of fear, will be observed as a framework in which resilience and sustainability are created, manifested and modified, depending on the (un)predictable dynamics of an urban system. Analysing the examples of cities, which have achieved the best results in implementing the principles of resilience in their planning and management strategies, the paper will consider several issues – how does resilience change the process of urban planning? Has resilience become a new planning paradigm? How does it interact with the concept of sustainability? The recent knowledge on complex and resilient systems has been changing the understanding of a system’s sustainability – from the static and predictable state of equilibrium which should be achieved, to the process of adjustment to unpredictable internal and external disorders. Walker and Salt claim that resilience represents a key factor of sustainability in socio-ecological systems (Walker and Salt, 2006). Other authors define resilience as “the capacity of a system to absorb disturbance and re-organize while undergoing change so as to still retain essentially the same function, structure, identity and feedback” (Folke et al., 2010: p. 20). From the perspective of resilience, sustainability is neither the maintenance of the system’s equilibrium by reducing the variability of its dynamics, nor the optimization of its performances. Instead, sustainability should increase the capacity of a system to create and test the possibilities of maintaining its adaptive capacity (Holling, 2001). This shift from stability, optimization and predictability to uncertainty and unpredictability primarily defines sustainability as a “risk management” which should prevent the potentially catastrophic change of a system’s regime. Therefore, we can claim that all systems have to be sustainable and resilient, although not necessary stable. Facing the social and environmental disturbances – from climate change to geopolitical crises, destructive hurricanes to armed conflict – the ability to self-organize and preserve the integrity and identity of the system becomes crucial for the realization of a long-term sustainable development. However, resilience is not just a feature of robustness and resistance to disturbances. It is also linked to the possibilities which these disorders create in terms of the recombination of evolved structures and processes, the reconstruction of systems and the emergence of new development trajectories (Folke, 2006). Some authors (Folke et al. 2010, Holling 2001) point out that the emergency situations also represent an opportunity for the protection of current condition, adaptation to new (less desirable) conditions, as well as a chance for improving the general state of socio-ecological systems (SES) after crisis. In reality, however, actors involved in planning and management usually tend to avoid critical situations – if possible. Therefore, they need to maintain the system within the well-known limits of variability while being prepared for a drastic adjustment in the case of an excessive exploitation of resources (by people or due to natural cycles). From this perspective, sustainability implies the process of avoiding the thresholds, as well as the maintenance of combined SES within its historically possible domain of stability, i.e. the field of action with reasonable human requirements. Lately, the scientific circles have been debating whether resilience represents a new sustainability (i.e. is the concept of sustainability outdated or not). Over the years, resilience has gradually replaced sustainability in the titles of existing agendas, without a prior consideration of its real meaning and difference between these two terms. There are some opinions (e.g. Wilkinson, 2012) that resilience has already replaced sustainability as the main concept in the urban discourse. After a large number of natural disasters with catastrophic consequences which have affected towns and cities around the world, resilience has emerged as a useful replacement for the term sustainability, blamed for the insufficient readiness to resist disasters. Consequently, the concept of resilience has become a priority of city administrations, NGOs, planners, managers, architects, designers, sociologists, ecologists and engineers advocating the implementation of its agenda. The aims of sustainability and resilience could be in serious conflict, if not previously synchronized. That is clearly visible in the domain of urban density. Considering the overall sustainability, the densely built urban centres represent a key to the sustainable future. However, the increased density influences a higher social and economic vulnerability. Therefore, the question of density must be carefully analysed in each case. Urban planning and management for both resilient and sustainable future ensure that the goals of resilience overlap and strengthen the sustainability goals. Therefore, it is necessary to use resilience in order to enhance sustainable development, while simultaneously perceiving it as a complementary concept and not a simple replacement.